viernes, 7 de febrero de 2014

Apuntes sobre a toponimia do concello do Vicedo

A toponimia do concello do Vicedo é un reflexo da rica macro e micro historia das poboacións que aquí se asentaron e medraron.

Xa que logo, atopamos desde innúmeros topónimos de orixe prerromana, entre os que temos o río Sor e o mesmo RíoBarba, ou o de Morgallón. De aí pasamos aos de orixe castrexa como Castrobó, e seguimos cos ecos de antigas uillae, como Mosende, Xilloi ou Creximil, nomes de tradición xermánica. Xermánicos tamén os Suevos que deron nome á freguesía de Suegos. 
Aínda aparece algún eco musulmán, como As Alpuxarras, ligado á famosa rebelión de Granada.

A páxina achega, pois, este percorrido, en orde alfabética, que pretendemos sexa usado como material de consulta para aqueles que tivesen interese polo que hai agochado tras dos nomes dos lugares.

Nota 1: A microtoponimia (ou sexa, os non referentes a entidades de poboación) está definida noutra páxina.
Nota 2: non reproducimos a lista exhaustiva, excluímos aqueles con significado transparente.
________________________________________________

ABEZÁN (Riobarba)
De *(uilla) Auezani, forma en xenitivo de Auezanus, o nome do antigo propietario da uilla altomedieval  ("explotación agrícola", "casal").


O ABELAEDO (San Román)
Este lugar está atestado no Catastro de Ensenada para As Negradas (1752), ao referir os límites da freguesía :
      .. "sitio que llaman das veigas de abelaido"...

O topónimo alude a un terreo no que abundan as abeleiras.  Remítenos, xa que logo, á vexetación existente cando se fundou este lugar.

AS ALPUXARRAS (As Negradas)
Alén da coñecida "Alpujarra" de Granada, hai outro "As Alpuxarras" en Lourenzá e mais outro en Tomiño (Pontevedra). Non esquezamos tampouco as "Alpuxarradas", certame de humor que acontece cada antroido en Viveiro (Lugo).


Lembremos a rebelión das Alpujarras de Granada, acontecida entre 1568 e 1571, durante o reinado de Felipe II. Foi protagonizada pola abundante poboación mourisca  do Reino de Granada. A guerra acabou coa derrota dos mouriscos, sendo deportados para o resto do Reino de Castela.

No caso das dúas Alpuxarras galegas, cremos que o máis probábel é que fagan referencia ao topónimo granadino, e que fosen "transplantadas" para Galiza. Ou sexa, que a raíz da repercusión dos episodios das revoltas dos mouriscos, fose atribuído este nome como indicativo de lugar de revolta, descontrol.  De feito, a celebración das "Alpuxarradas" de Viveiro, durante o Antroido, parecen referir a esta idea de "revolta", "descontrol" e, por tanto, afirmar esta hipótese.

Unha alternativa, que ma comentaron nunha charla, é que se refira a retornados galegos que viñeron de volta despois de loitar na rebelión das Alpujarras. 

Tradicionalmente vénse asociando a orixe de "Alpuxarra" coa raíz prerromana  *alp- "altura, encosta, monte", cun sufijo *–rr- (vocalizado en –arra) de carácter mediterráneo indoeuropeo. É importante notar que o apelativo "alpe" estaba en uso no galego medieval (polo menos no documental), como demostra a frecuencia en que aparece nos documentos medievais galegos para referirse a un monte.

A AMEIXOADA (O Vicedo)
O termo "ameixoada" tería a súa orixe no latín "ad-mansionata", 
*admansionare 'levar para a casa, acoller na casa', á súa vez derivado de mansio - mansionem 'lugar de descanso'.
Canto ao significado, sería algo como "lugar ou curral onde se recolle o gado".
En efecto, no galego actual, "ameixoar" significa 'xuntar, reunir' e tamén tén a acepción específica de "recoller o gado", particularmente 'recoller as ovellas' e tamén 'recoller as galiñas no poleiro' (ver DdD).
Por outro lado, tampouco podemos descartar a orixe no baixo latín (d)amascenata, lugar onde abonda a árbore chamada "ameixeira" (< latín damascenaria). En efecto, Gonzalo Navaza, no seu estudo sobre fitotoponimia , non descarta ningunha das dúas interpretacións (cf G. Navaza, 2006 "Fitotoponimia Galega").

O topónimo "Ameixoada" é relativamente frecuente na xeografía galega, tanto coa "A Ameixoada" como "Ameixoadas", e tamén con aférese do 'a', "Meixoada", "Meixoadas".

Por outro lado, aínda que se podería pensar nunha relación con meixón 'cría da anguía', crémolo improbable. Esta mesma opinión de rexeitar esta relación con "meixón" é expresada por Navaza (cf. "Fitotoponimia galega") ou por Sestay (cf. "Toponimia do val do Fragoso - Coia). 

A AMOÁ (Cabanas)
Derivada da raíz paleoeuropea *am-, frecuente en hidrónimos, cun significado relativo a "suco, canle, cavar". Cf. p. 212 de E. Bascuas "Estudios de hidronimia paleoeuropea gallega".

Alternativamente, Pérez Capelo interprétao como derivado da voz latina mŏla ‘pedra do muíño’, indicando a posibilidade de que os topónimos "Moa", "Moá", "Amoá(s)" fosen creados por unha metáfora antropomorfa, nomeando na súa orixe «penedos ou montes con forma de moa dental» (cf. C. Pérez, 2015. "Toponimia e variación dialectal en galego. Os topónimos rematados en -oa, -oá, -úa, -uá"). Sen dúbida, o sufixo -ŏla si desenvolveu esa terminación -oá noutros casos na zona como ocorre con "A cruz de Airoá" (cf. aquí).
Hai outro  "As Amoás" nas Sumoas (Xove). Precisamente ao estar nas Sumoas (tamén derivado de mŏla ) semella encaixar esta interpretación perfectamente. Hai tamén un As Moás en Cordido (Foz), que semella reforzar esta hipótese.
Ademais do topónimo de Xove, tamén estaría relacionado con "A Amoeira", existente nas Negradas.

A AMOEIRA (As Negradas)
Posiblemente derivada da raíz paleoeuropea *am-, frecuente en hidrónimos, cun significado relativo a "suco, canle, cavar". Cf. páx 212 de E. Bascuas "Estudios de hidronimia paleoeuropea gallega".

A ASPRA (As Negradas)
O termo "áspera" ou "aspra" refire a "terreo de bouza, ou terreo escarpado". Viría de "(terra) áspera", ou incluso do latín "aspera loca" (cf. pp. 306 de A. Moralejo. "Toponimia gallega y leonesa". 1977).

Segundo Rivas Quintas, chámaselle áspera, asperela ou asperosa a un “sitio pendente”.  (cf. E. Rivas, "Lingua galega, historia e fenomenoloxía". 1989). Esta acepción estaría en correspondencia coa  rexistrada noutras zonas do norte: un cerro de superficie rochosa. Cf. aquí.
Aínda que neste caso non haxa rexistros antigos deste topónimo, si os hai do mesmo noutras áreas, e non soamente galegas. Así, por exemplo, se rexistra no ano 887 o lugar da "Aspra", preto de Oviedo (cf. Torrente Fernández, "Términos agrarios en el Medievo asturiano (siglos xiii-xvi)", in "Asturiensia Medievalia, 5". 1989: pp. 78-79).

Os BARCÓS (Cabanas)
Posiblemente se trate dun aumentativo de "barco", no sentido metafórico da orografía do terreo. Tanto este "Barcós" como o de Mañón son núcleos de poboación e están situados nun lombo entre encostas pronunciadas, polo que si semella ter sentido orográfico.

Por outra banda, Bascuas non descarta tampouco unha orixe hidronímica nunha forma *war-ko, a raíz indoeuropea *war- 'auga, húmido'. Así, este sufixó -ón sería de orixe prerromana, frecuente na hidronimia. Cf. p. 167 de E. Bascuas "Novos estudos de hidronimia paleoeuropea galega", 2014.

O BROZO (Riobarba -lugar da Costa, Cabanas)
O termo "brozo" é de orixe céltica, segundo Corominas de *vroicos, e máis tarde *broccius. O significado é de "uz", "breixo". No léxico da zona aínda se conserva o termo "brozada" (e daí "desbrozar"). Cf. Corominas, DCECH.
Está atestado no Catastro de Ensenada para Riobarba (1753), ao establecer os límites da freguesía:
                          .. "al rio da Calvela y al arroio do Brozo y de este ba a la fuente do Falcon" ...

CABANAS (Cabanas)
Topónimo transparente. O uso de "Cabanas", no plural, parece remitir a un pequeno núcleo rural, inicialmente baseado nun agrupamento de chozas ou de vivendas de uso temporal. Cabanna / cabana na súa acepción de 'casa rústica elemental' xa se atopa ben atestado na documentación medieval.

CABO DE VILA (San Román)
Lugar ou grupo de casas situado no "estremo da vila", a parte oposta á entrada principal.
É un topónimo frecuente e, xunto con outros como CIMA DE VILA e FONDO DE VILA, definen o posicionamento do lugar fronte ao centro da vila.

O CACHEIRO (O Vicedo, As Negradas)
Este topónimo admite varias interpretacións válidas.
O máis probábel semella que remita ao alcume dun antigo posesor do lugar. En efecto, tanto na acepción de "bastón" como na de "que se agacha" puido doadamente ter esta motivación. Incluso tamén na de oficio, pois cacheiro figura en dicionarios galegos co sentido de ‘oleiro, o que fai cachos ou utensilios de barro’.

Por outro lado, dada a situación dos dous topónimos do concello, en terreos nos vales, encaixa tamén a acepción que é usada ainda actualmente en Dodro: "leira pequena traballada e coidada preto das aldeas".

Outra acepción sería de "cachar" (roza, cultivo por primeira vez): a de "terreo de mato, de monte, que se roza e queima para sementar trigo ou centeo". Porén, no contexto dos dous casos, ao non estaren próximos a monte, a acepción de Dodro parece máis razonable.
Di Sarmiento: "Cachar significa rozar y quemar un terreno lleno de matorrales para sembrar en él centeno o trigo. Cachada es esa heredad y cacheira un terreno muy espacioso para el mismo fin".
En Portugal recóllese este mesmo significado. Cf. aquí "cachar".

O CANTO (Suegos, As Negradas)

O CANTO DO MURO (Riobarba, San Román, As Negradas)
Aínda que canto tén varias acepcións, a interpretación que ao meu ver máis encaixa na toponimia é a de 
 "recuncho", "lugar apartado", "saliente", "lado".  Isto é particularmente certo en "O canto do muro", ou noutros topónimos como "O  canto da vila" en Silán (Muras),  "o canto do pazo en Castelo (Cervo) ou "o canto do prado" no Burgo (Muras).

Hai quen lle dá a esta acepción de "canto" unha orixe celta, pero iso non é máis que unha posibilidade. Corominas asígnalle unha orixe no latín cantus 'llanta de metal', que tería unha orixe estranxeira, talvez céltica en relación co antigo bretón cant 'circo, aro'. No entanto, a partir da forma protoindoeuropea *kan-tho 'recuncho, extremo',  está presente en moitas linguas indoeuropeas, non só celtas, incluíndo o polaco kąt 'ángulo' (< protoeslavo kǫtъ), ou o lituano kampas.

Outra acepción que nalgúns casos podería encaixar é a de "pedra, pedra grande non tallada" presente tamén na maioría dos dicionarios de galego (cf. aquí). Corominas dá por case segura unha orixe céltica (cf. Corominas, DCECH, s.v. canto iii).

É un topónimo frecuente en Galiza, incluíndo os derivados Cantelo, Cantiño, Cantón. En particular, hai outro "Canto do Muro" en Irixoa (Muras).

A CAPARIÑA (Cabanas)
Esta poboación está documentada en 1305 como "Caparino": 
    "... in Barroso in San Pantaon in Ysai in Lignares in Maia in Caparino in Cabanas in Cabanas in Freixeiro in Maiofrio in Sisto in Peradela et in Mallados ..." (cf. CDMACM = E. Cal, "Colección diplomática medieval do Arquivo da Catedral de Mondoñedo. Transcrición íntegra dos documentos", 1999).
Pese á diferencia de xénero entre o documentado "Caparino" frente á actual "Capariña", non ofrece maior dúbida de que correspondan ao mesmo lugar, primeiramente polas referencias xeográficas e, ademais, por non ser excepcional esta evolución da terminación "-o" para "-a", documentado noutros casos en Galiza.

Os dicionarios de galego recollen "cáparo"  como " a cría de corzo" (cf. DdD), co cal "capariña" sería a "cría nova de corzo".
Hai certa frecuencia en Galiza de topónimos relacionados, "Cáparo" e "Capareira" así "Capariños" en Santiago, "Capariños" en Oímbra, "Caparón" no Viveiró (Muras).
A forma "cáparo" semella prerromana, co típico sufixo átono -ara, como en "gándara". Os dicionarios recollen a variante caparro, co sufixo -arro de posible orixe prerromana. Obviamente isto non indica a antigüidade do topónimo, pois "cáparo" mantívose no galego. Existiu unha antiga cidade chamada Capara, na Lusitania.

Por outro lado, pode interpretarse como derivado de *(uilla) Caparina, a uilla ("explotación agrícola", "casal") dun propietario medieval chamado Caparino. De feito, o alcume Caparino figura atestado en 1223, así como o topónimo Caparim no norte de Portugal, en 1290 (cf. p. 167 de A. Boullón, "Antroponimia medieval galega (ss. VII-XII)", 1999). 

AS CARREXAS (O Vicedo)
A interpretación deste topónimo parece máis simple do que na realidade é. En principio, poderíamos pensar na acepción normal de "carrexa", sinónimo de "carrexo" que alude á "Acción e efecto de carretar" (cf. Dicionario RAG).

No entanto, a motivación do topónimo non estaría moi clara neste caso.
Alternativamente, podemos interpretalo na acepción de "pequena carreira ou carreiro", na acepción orixinaria de camiño estreito de carro. Quédanos a dúbida.
Sexa como for, este núcleo de poboación xa figura atestado a mediados do século XIX (cf. Dicionario de Madoz).
En canto á etimoloxía, derivaría de carrum 'carro'. En concreto, viría de Carregia, igual que ocorre no caso do "Carrexa" asturiano que recolle X. L. Gª Arias, indicado que está atestado nun documento de 912, como “Sancte Marie de Carregia et Sancti Felicis” (cf. X. L. Gª Arias. "Toponimia Asturiana"). 
Temos unha "A Carrexa" na parroquia de Suegos e unha poboación "O Carrexo" no concello de Ortigueira (cf. Toponimia Ortigueira), que interpretamos de igual modo.

O CASAL (O Vicedo)
A voz casal procede do latín casalis, e designaba na Idade Media unha propiedade illada no campo, tanto a casa coma as dependencias auxiliares. Máis tarde pasou a referirse a un grupo de casas nunha aldea.

Dous lugares na parroquia do Vicedo teñen este nome. Un deles debe ser o que aparece  atestado simplemente como "O Casal" no 1545 nun "apeo" do Mosteiro da Coelleira (cf. E. Cal, 1983. "El monasterio de san Miguel de la Isla de la Colleira"). 

CASTRO BO (Mosende)
O apelativo "castro" indícanos a probable existencia dun antigo castro (lugar xeralmente nun alto, e fortificado) de época prerromana e/ou romana.
Canto a "Bo", podería ser o significado transparente do adxectivo "bo" (baixo latín bonu > boo > bo), do mesmo modo que hai lugares chamados "Castro Mao".
Podería parecer estraño o uso da forma "bo", en canto que nesta zona sexa máis común a forma "bon", no entanto, na topinimia si se recolle, así na veciña Riobarba temos o lugar de Portobó.

CHELO (As Negradas)
O termo provén do latín vulgar *planellu, diminutivo de planus 'chan'.
O profesor Pensado defíneo como "superficie plana e alongada que, como unha canle, queda entre dous ribazos" (cf. Martín Sarmiento. "Catálogo de voces y frases de la lengua gallega").
Esta hipótese confírmase tamén ao aparecer este núcleo de poboación documentado como "Chenlo" no século XVII, como parte das posesións dos dominios territoriais do Priorado de San Miguel das Negradas, entón xa pertencente ao convento de San Paio de Antealtares (Santiago). Cf. p. 178 de Concepción Burgo. "Un dominio monástico mindoniense: el Priorato de San Miguel de las Negradas en la Edad Moderna" in "Estudios mindonienses" Nº. 2, 1986.
No 1879 xa figura como Chelo (cf. GALICIANA censo electoral).

A CORVA (O Vicedo)
Probablemente non se refira á ave senón á acepción de ‘parte curva ou arqueada no alto dun vale ou dun monte’, que aínda se conserva na fala do Bierzo (cf. aquí).

A COVA (Riobarba)
Está atestado no Catastro de Ensenada para Riobarba (1753), ao establecer os muíños existentes:
                          .. "sitio da Coba"..
Neste pequeno núcleo de poboación de Riobarba non existe ningunha cova coñecida, máis ben tén este nome nun sentido metafórico, ao estar situado este lugar no fondo dunha pequena valgueira. 
Aínda que o dicionario non rexistra esta acepción para "cova" (senón que a define como "caverna, cavidade natural ou artificial no terreo"), no caso que nos ocupa non presenta maior dúbida a acepción indicada.
En efecto, moitos topónimos "Cova" adoitan indicar depresións do terreo, concavidade orográfica, xa que logo, non implicando que haxa unha furna ou caverna. A mesma opinión foi xa indicada por Navaza (cf. G. Navaza, 2007. "Toponimia de Catoira").

CRECIDE (As Negradas)
O termo vén de *(uilla) Cresciti, referindo a unha uilla (granxa, explotación agrícola, casal) dun propietario medieval chamado Crescitus, nome de orixe latino-romance.

CREXIMIL (As Negradas)
Este núcleo de poboación xa aparece atestado no censo de Pecheros de 1528 coa forma "Qegemil" (erro de transcrición Cr->Q). Aparece mencionado separadamente das Negradas e das Ribeiras do Sor. Probablemente foi un Couto señorial e freguesía, tal como parece tamén derivarse doutro documento (unha sentenza) de 1703, no que figura como "Cregimil" (cf. Biblioteca Galiciana) e no 1879 como Crejemil (cf. GALICIANA censo electoral).

Este topónimo ten a orixe no nome do antigo posesor do lugar.
Un topónimo similar, Cristimil (Lugo)  foi analizado por Nicandro Ares, atopando as atestacións Guestrimir, Gestrimir, Grestimir, Guistrimyr na documentación de Oseira, polo que concluíu que se trataba dunha (uilla) Wistimiri,  forma en xenitivo de Wistimirus, aludindo a unha uilla (granxa, explotación agrícola, casal) pertencente a un propietario medieval do dito nome. O nome Wistimirus é de orixe xermánica. Igualmente, 
Miguel Costa postula con ampla evidencia documental  a mesma derivación, tanto para Cristimil e para Castromil. A evolución para Cristimil, tal como indica M. Costa, podería ter sido : Wistrimiri ˃ Guistrimir > Gristimir > Cristimil  (cf. blog de M. Costa "Frornarea"). 
No caso que nos ocupa, os pasos seguintes serían Cristimil > Crisimil > Creximil. Localmente é chamado Crisimil.

Da mesma orixe teríamos "Castramil" en Boimente (ver blog ToponimiaDeViveiro). Xa máis lonxe, tamén está atestada no 926 unha vila de Crexemir (actualmente chamada Creixomil) no norte de Portugal, preto de Guimarães.

A interpretación tradicional é similar mais derívao dun nome diferente, de Crescemirus, un nome explicado como híbrido de raíz latina e o elemento visigodo -mirus, do gótico *mereis 'famoso'. En efecto, Piel deu esta orixe para Creximil; J. M. Piel cita tamén exemplos portugueses, incluíndo o xa referido Creixomil (Guimarães), atestado como Creximiri no ano 959 
 (cf. J. M. Piel. "Nomes de possessores latino-Cristãos na toponímia galego-asturo-portuguesa", in Biblos).
Tamén  Boullón Agrelo postula esta a orixe, e menciona o nome de persoa "Crescemiro" atestado no 960, no Tombo de Samos (cf. p.180 de A. Boullón, 1999. "Antroponimia medieval galega (ss. VII-XII)"), e a de L. Becker (cf. p.356 de L. Becker, 2009, "Hispano-romanisches Namenbuch").

A EIROÁ  (O Vicedo)
O termo "Eiroá" procedería do diminutivo antigo de eira, do latín *ārĕŏla, diminutivo a partir do latín ārĕa 'área, superficie; lugar chan; solar', o cal deu no galego "aira" e "eira" 'lugar chan, próximo á casa, feito de terra firme ou de pedra, onde se mallan os cereais, se botan a secar os legumes etc.’ (cf. DRAG).  Esa orixe foi atribuída xa por Sarmiento, e máis contemporaneamente por Moralejo Lasso (cf. A. Moralejo, "Toponimia gallega y leonesa". 1977), Cabeza Quiles e outros.
Este topónimo aparece atestado no 1879, no censo electoral de Viveiro.

Este topónimo é importante no estudo dialectolóxico do galego, por presentar unha terminación "-oá" nunha zona que, na actualidade, presenta o hiato "-oa" para a terminación diminutiva latina -ola. Así, é mencionado no estudo de Pérez Capelo (cf. aquí: "Toponimia e variación dialectal en galego. Os topónimos rematados en -oa, -oá, -úa, -uá". 2015), no cal é interpretado como que o sufixo latino -ola tería evolucionado nesta zona para "-oá" antigamente. Cremos que esta é a opción máis probable, se temos en conta a existencia do topónimo "A Amoá" en Cabanas, ou a conservación da forma "teiroá" para o apelativo tamén mencionado no artigo indicado.

O ENXERTADO (Riobarba)
Indicativo de que orixinariamente sería un lugar con árbores enxertadas, probablemente castiñeiros.

A ESCANAVADA (Cabanas)
Ademais deste lugar, actualmente deshabitado, hai en Galiza outros dous 
núcleos de poboación con este nome, así como catro microtopónimos.
Aínda que non o recolle os dicionarios de galego, debe tratarse dun derivado co prefixo ex-, indicando aquí unha acción sistemática de extracción, neste caso de canaveiras (canas bravas, carrizos), formación análoga á dos microtopónimos Estoxada, Estoxa, deverbais de estoxar "quitar os toxos". 
Aludiría por tanto a unha finca que antes de ser labrada estaba con canaveiras ou canas, a bravo. 

Por outro lado, Pascual Riesco dálle a interpretación como forma deturpada por "escadavada", tamén con este sentio extractivo, de arrincar as plantas (cf. P. Riesco, 2011. "Testimonios toponímicos del léxico arcaico de las provincias leonesas). No entanto, dado que só atopamos en Galiza unha "Escadavada (en Vilalba) e sete "Escanavada", sería estraño que a forma maioritaria fose a deturpada, polo que penso que son topónimos distintos.
O Nomenclator de Galicia rexistra outra "Escanavada" en Muras.

AS ESPIGUEIRAS (Riobarba)
Este topónimo é único na xeografía galega. 

Aínda que o termo "espigueira" non é recollido nos dicionarios de galego, debe corresponder co portugués "espigueiro" 'cabazo, hórreo'. 
No Dicionario de Madoz (1840), onde figura  este lugar en singular, co nome de "Espigueira". É importante este dato, porque senón semellaba rara a alusión a un conxunto de hórreos, son raros os casos de construílos agrupados.

En canto á motivación para este nome, poderíamos pensar que alude a un lugar no cal tiñan un hórreo. Con todo, por que o feito de ter hórreo era algo distintivo (positivo ou negativo) ?  talvez foi dos primeiros en construír un hórreo, ou ao mellor o termo "espigueira" aplicábase a unha clase de hórreo distinta. Xa que o nome actual na zona é "hórreo", podemos pensar que foi un dos últimos casaríos en conservar unha "espigueira". Sería de madeira, do estilo oriental lucense  ?.

Aínda que máis improbábel, tamén poderíamos pensar que aluda a unha (terra) espigueira, terra propicia para o cultivo do cereal (o centeo probablemente), pola calidade ou pola orientación do lugar.

O ESQUIZO (Cabanas)
Significado e orixe incerta. Talvez relacionado con "isca" ("materia vexetal que arde doadamente).

FABÁS (Suegos)
Este topónimo é interpretado como plural de "fabal", 'terreo sementado de fabas' (cf. Dicionario RAG aquí). Así interpreta Navaza estes topónimos (cf. G. Navaza, 2006. "Fitotoponimia galega").  Remítenos, xa que logo, á vexetación existente cando se fundou este lugar.

Tratándose dun núcleo de poboación, tamén poderíamos pensar na correspondencia cun antropónimo, como por exemplo nunha *(uilla) Fafilanis, forma en xenitivo xermánico de Fafila, indicando o nome do antigo posesor da uilla (granxa, explotación agrícola). De feito, está atestado "Fafianis" como topónimo ("Iohannem Muniz de Fafianis") "nun documento de 1231 no Tombo de Sobrado. (cf. p. 224 de A. Boullón, 1999. "Antroponimia medieval galega (ss. VII-XII)"). É de notar que a evolución de -f- intervocálico para -v- é frecuente en galego (e.g. Estephanus > Estevo, defensa > devesa, ..).
A maioría dos "Fabás" existentes na xeografía galega estar referidos a nomes de poboación ("Fabás" en Vilalba, "Os Fabás" en Viveiro, en Vilalba, en Ortigueira, Cambre, "O Fabás" en Vigo, "Muíño de Fabás" en Xove e en Vilalba).

O FOLGUEIRO (Suegos)
O mesmo que "folgoso", "lugar onde abundan os felgos". Remítenos, xa que logo, á vexetación existente cando se fundou este lugar.
O termo é un derivado de "felgo" coa vogal pretónica alterada polo contacto co [f] inicial , evolución coherente con outras formas dialectais como "formento" por "fermento", ou "formoso" por "fermoso".

O FONTAO (Suegos)
O nome deste núcleo de poboación posiblemente derive de (agru) fontanu, derivado de fons "fonte" (Cf. A. Moralejo. "Toponimia gallega y leonesa").
Alternativamente, aínda que improbable, sería derivalo do nome dun posesor Fontanus (cf. Cabeza Quiles).

A FORQUETA (Riobarba)

A  aplicación na toponimia, deste e doutros derivados de "forca" ("Forcada", "Forcadela", "Forcadiña") é relativamente frecuente, referindo xeralmente a unha bifurcación de río ou regato. Noutros casos tamén pode referir a bifurcación dun camiño, ou de montañas; neste último caso, sería no sentido de "desfiladeiro". A acepción de "forca" como "desfiladeiro", aínda que no galego actual non se rexistre, en portugués si que se conserva.

Para o caso deste lugar, probablemente alude á súa proximidade a onde se xuntan o rego dos Muíños e o rego da Pardiñeira, aínda que non está situado propiamente nese lugar. Por iso, e tendo en conta que se localiza preto do monte do "Cordal", semella máis interpretalo como "lugar onde se xuntan dous cordais".

A mesma interpretación dáa Coromines na toponimia catalá, con alta frecuencia dos correspondentes "Forques"Forcat(s), Forcada (-es), Forcall, Forquet, aludindo a un accidente xeográfico, a unha bifurcación nun camiñoo, río, val ou barranco.

É de notar que, dada a súa frecuencia en Galiza, podemos descartar  que estes topónimos aludan directamente a un aparello "forcada" ou "forqueta", pois sería un topónimo anecdótico e non se darían con tal frecuencia.

A FRADARÍA, A FRADERÍA (San Román)
Este lugar aparece  atestado como "Casal da Fradaria" no 1545 nun "apeo" do Mosteiro da Coelleira (cf. E. Cal, 1983. "El monasterio de san Miguel de la Isla de la Colleira"). 

O termo "fradaría" é en galego sinónimo de "convento". O nome foille dado, con case seguridade, por pertenceren as terras  (aforadas) ao dito convento de San Miguel da Coalleira.

(Lugar de) FRANCOS (As Negradas)
Referido a poboadores con privilexios e exencións, ou tamén referido a poboadores provintes de alén dos Pirineos (ou tamén de Cataluña). Para máis detalles, ver a entrada do blog Pena da Cataverna.
Este núcleo de poboación aparece documentado no século XVII, con este nome, como parte das posesións dos dominios territoriais do Priorado de San Miguel das Negradas, daquela xa pertencente ao convento de San Paio de Antealtares (Santiago). Cf. p. 178 de Concepción Burgo. "Un dominio monástico mindoniense: el Priorato de San Miguel de las Negradas en la Edad Moderna", in "Estudios mindonienses." Nº. 2, 1986.

FROUFE (San Román)
De *(uilla) Fradulfi, forma en xenitivo de Fradulfus, o nome do antigo posesor da uilla altomedieval (granxa, explotación agrícola).
J. M. Piel dubida entre derivalo do indicado Fradulfi ou de Fronulfi, xenitivo de Fronulfus, indicando que este último tería a raíz *Fron-, correspondente sueva da visigótica *Frauja. Cf. J. M. Piel, "Os nomes germânicos na toponímina portuguesa" in "Boletim de filologia", Tomo III.
Sexa cal for das dúas, é importante notar que a presenza dun nome de orixe xermánica non indica en absoluto que o posesor tivese tal orixe, xa que os nomes de orixe xermánica eran de uso maioritario na Idade Media, por "moda", non por etnia.

A GÁNDARA (As Negradas)
O termo "gándara" ten varias acepcións, todas relativas a terreo improdutivo, polo xeral chan. Neste caso, posiblemente indicaría un lugar de terras barrentas.
Este núcleo de poboación aparece documentado no século XVII, con este nome, como parte das posesións dos dominios territoriais do Priorado de San Miguel das Negradas, entón xa pertencente ao convento de San Paio de Antealtares (Santiago). Cf. p. 178 de Concepción Burgo. "Un dominio monástico mindoniense: el Priorato de San Miguel de las Negradas en la Edad Moderna", in "Estudios mindonienses" Nº. 2, 1986.

GARAVIDE (O Vicedo)
Este lugar figura atestado como Garabide no censo electoral de 1879.

O termo "garavide" é de significado e orixe incerta, aínda que podemos establecer tres hipóteses máis ou menos probables:

Debe provir de *Agraavide < *agra Aviti, sendo Aviti (ou Viti) a forma en xenitivo de Avitus (ou Vitus), o nome o antigo posesor da agra. En efecto, aínda que complexa, non se pode desbotar a evolución *Agra Aviti > *Agraavide > *Agaravide > A Garavide. Este nome Avitus derivou do latín avitus 'do avó ou dos devanceiros'. Está atestada unha uilla de Abitus no Tombo de Samos, nun documento do 1098 (cf. p.62 de A. Boullón, 1999. "Antroponimia medieval galega (ss. VII-XII)").
Tamén é igualmente probable a mesma hipótese pero de agra Viti, sendo Vitus un nome frecuente na Idade Media.

O Nomenclator rexistra tamén un "Penavide" en Ortigueira, que remitiría ao mesmo nome persoal.

Aínda que menos probábel, non podemos descartar a alternativa de provir de "Garabida", co sufixo abundancial -ide, frecuente en fitotopónimos. Existe tamén o topónimo "Garabal" no concello de Santiago de Compostela.
Canto ao elemento garav- ao que se referiría o abundancial, é máis incerto. Podería indicar abundancia de "garabullo, garavizo" ou outro termo léxicamente relacionado. Tamén podería estar relacionado co tema paleoeuropeo *graw-, derivado da raíz indoeuropea *gwer- 'tragar', presente en hidrónimos. De feito, E. Bascuas relaciona un topónimo de morfoloxía similar, "Gravido" (A Laracha), co mencionado tema *graw-. Sería, por tanto, indicativo de abundancia de auga, fontes ou similar. Cf. p. 315 de E. Bascuas "Estudios de hidronimia paleoeuropea gallega".

É importante notar que os abundanciais en -ide non son excepcionais frente ás formas en -edo, -ido: existen na Mariña Central os topónimos como Teixide, Porride, Cardide, Pedride, incluso Mexilluíde (cf. Toponimia de Xove).

A GATARIZA (As Negradas)
A interpretación clásica deste topónimo é sinxela: "lugar onde se xuntan os gatos"(posiblemente o gato montés ou a garduña). Esta é, por exemplo, a hipótese mantida por Rivas Quintas (cf. E. Rivas, "Natureza, Toponimia e fala". 2007). 
En efecto,  estaría formado a partir do sufixo -iza (latín -icea), co infixo -r-, presente en topónimos como Abellariza, Cabalariza, Vacariza, Ovellariza, Cocheriza, Porcariza 'cortello', Rateriza 'abundancia de bichos, en xeral'. Moitos deles veñen recollidos nos dicionarios, alén doutros como "cabreiriza".

No entanto, Gatariza é un unicum, non coñecemos outro lugar con este topónimo. Tamén semella estraño o feito de este lugar ser chamado "Cateriza" na fala corrente, nunca Ghatariza, que sería a forma normal se a orixe fose Gatariza, dada a presenza da gheada nesta zona.Tampouco é un sitio de monte ou illado que semelle apropiado para covil de gatos monteses ou garduñas.

Considerando os problemas indicados para esa interpretación, pensamos que é máis probable que se trate dunha referencia opaca a un nome de posesor do lugar, tal como debe que acontecer cos topónimos Gomariza, Espariza, Baldariza, Beariza, Artariza, Chafarizas, Gandariza e Xabariza (incluso talvez Margariza) que é de supoñer ligados respectivamente aos correspondentes (uilla)  Gomarici, Asparici, Balderici, Viarici, Artarici, Sauarici, Gunderici, e Sauarici. Incluso talvez a poboación d'As Carizas (Dumbría), podería esconder unha falsa segmentación de Ascarizas, orixinado analogamente nun Ascarici, e probablemente tamén A Cariza (Baltar, Ou) proveña dunha reinterpretación doutro Ascariza. Do mesmo modo, unhas terras A Sariza (Viana do Bolo) poden esconder un Ansariza, o mesmo que As Xarizas (Santiso) agacharán un Anxariza, e As Parizas (Fene) un Espariza. Tamén As Gorizas (Ribadeo) pode que se trate dunha alteración dun Goiriza (de Goderici).
Todos eses topónimos forman parte da coñecida serie de topónimos derivados de nomes de posesor, todos eles co coñecido elemento -ricus, de orixe xermánica (protoxermánico *rīkz 'xefe, señor'), extraordinariamente produtivos na antroponimia altomedieval galega, e que foron usados coa forma en xenitivo -ici, para referirse ao posesor das uillae altomedievais (granxas, explotacións agrícolas).
Deste modo, Gatariza viría de Guetiricea partir dunha (uilla) Uittirici, remitindo a un posesor medieval chamado Uittericus. Tería igual orixe que o máis famoso lugar de Guitiriz, e aínda Quetriz, preto de Viseu (Portugal).
Hai outros topónimos que poden ter orixe análoga, tales como "Artariza" (<*Artarice < Artarici xenitivo de Artaricus, do  proto-xermánico *Hardarīkaz) en Lourenzá. Contrariamente, Hortariza, dada a súa relativa frecuencia, de Hortariza e Horteriza, apunta á transparente referencia a horta. 

 Outro dato importante que reforza a hipótese anterior é o caso d'A Covariza (Friol), que Nicandro Ares atopou atestada no ano 1019, como villa Queirici:
     "in valle Nallare, villa Queirici" (TSO 1 115),
 ou sexa, a forma en xenitivo de Quedericus, outro nome de posesor pertencente á mesma composición.

Poderíamos pensar que se trata dun simple uso adxectival en feminino para marcar posesión (terra gatariza = pertencente a un posesor oriúndo de Guitiriz), e pode ser alpero sería estraño que, sendo tal uso adxectival, non se atopasen preto de tales predios os respectivos núcleo de poboación co nome en -riz. Semella preferíbel pensar nunha ultracorrección xa antiga de -rice > riça, fronte á evolución común -rice > -riz.

Para case finalizar, lembrar que este sufixo tamén se usa para abundancial de plantas e árbores (Aviariza, Nabariza, Fabariza, Pomariza, Trigariza, Salgueiriza, Ameneiriza, Silveiriza, Hortariza, Pastoriza), pero semella pouco probábel que Gatariza aludise á abundancia de "herba dos gatos" ou "herba gateira" (tamén chamada "valeriana").

Como comentario adicional, indicar que os topónimos "A Villariza" e "Villarizas" deben ser simplemente unha reinterpretación dun "Abellariza", apelativo sinónimo de colmea. No caso de Ganariza non parece seguro, talvez garde relación etimolóxica coa "Fonte do Canariz" (Portugal).
Para o caso d'A Lagariza, podemos relacionala co animal "lagaria".

AS GOEXAS (Suegos)
Este lugar figura atestado como Goeijas no censo electoral de 1879.
Probablemente formado a partir dun topónimo Goexe,  e de aí *"as (terras) Goexas", terras de Goexe. A forma Goexe deriva de (uilla) Godoegie, forma en xenitivo de Godoigia ou Godvigia, nome femenino. Este antropónimo, de orixe xermánica, aparece atestado en Galiza na Idade Media tamén coa grafía Goegia, así como Godvigia, Godoegia, etc (cf. p. 245 de A. Boullón, 1999. "Antroponimia medieval galega (ss. VII-XII)").
Debeu existir nese lugar, xa que logo, unha uilla altomedieval (granxa, explotación agrícola).

O Nomenclator rexistra varios topónimos Goexa, Goexe e Goexo, que deben compartillar etimoloxía con este: Goexa (Paderne, AC), Goexe (Laracha, AC),  Goexe (Celanova), Goexe (Brión), Valgoexe (Riós, Ou) . Tamén O Goexo (Porto do Son, AC), que queda ao pé da igrexa de Miñortos. Os que non corresponden actualmente con poboacións son Valgoexe e As Leiras de Valgoexe, que xa quedan na poboación de San Pedro de Pousada. Tamén O Goexo (Porto do Son, AC), que queda en Miñortos.
Dada a maior frecuencia se dá coa terminación -exe, que parece apuntar a unha forma de posesor en xenitivo, e sendo a gran maioría deles núcleos de poboación, todo apunta á interpretación antroponímica.

Por outro lado, tampouco podemos descartar totalmente unha relación etimolóxica con A Goá (Cospeito) e As Goás, e tamén A Aguá (Barreiros). De feito, o Valgoexe de Riós (Ou) tamén se trata obviamente doutro hidrónimo, e Goexe de Bión queda ao pé dunha Insua e de varios Muíño. Porén, non sempre semellan ter relación con hidrónimos, así por exemplo O Goexo (Porto do Son, AC), que non queda ao pé de ningún rego/regato. 
En resumo, a interpretación inicial segue a ser a máis probábel despois de analizar outras posibilidades.

GOLPEIRAS (Riobarba)
Os topónimos "Golpeira" e "Golpilleira" remiten, real ou metaforicamente, a un lugar frecuentado polos golpes (raposos), e en particular un covil de golpes.

A INSUA (Riobarba)
Do latín insula 'illa'. Tanto no portugués como no galego, "insua" xeralmente refire a illa ou península nun río", ou simplemente un "terreo situado entre dous ríos".
Neste caso, en efecto, trátase dun lugar situado entre o rego dos Muíños e o rego da Pardiñeira, preto de onde se xuntan ambos regos.

A LAGOELA (Cabanas)
Do latin lacunella, dimintivo de "lagoa". É interesante notar que o topónimo lagoa está moitas veces asociado a lagoas artificiais, por veces formadas no "cono de violación" de mámoas, escavadas xa desde tempos moi antigos na busca de tesouros.
As primeiras mencións destas construcións rexístranse na Idade Media: "per suis terminis ubi inueneritis lacos anticos et mamolas" (Tombo de Celanova).

LOUSADA (Riobarba -lugar do Vilar)
Este topónimo pode que derive do feito de haber unha "casa lousada" (con tellado de lousa). Isto sería similar ao caso do topónimo "A Tellada" (Foz) para indicar casa(s) de tella. Tamén existe "A Casa Lousada" en Muras, e "Calousada" (<Casa Lousada) en Xermade, que parecen confirmar esta hipótese. Ademais, parece indicarnos que, cando se comezou a chamar así, o teito de lousa non era aínda o máis común .Este topónimo indica que nesa poboación houbo unha casa lousada (con tellado de lousa), ou tivo a orixe nunha casa lousada. Ademais, parece indicarnos que, cando se comezou a chamar así, o teito de lousa non era aínda o máis común.
O teito de lousa tiña a vantaxe de menos mantimento que o de palla: as pallazas precisaban renovar o teito cada 15 anos.
Tampouco se pode desbotar que refira a un lugar onde abunda a lousa, coberto de lousas ou laxes delgadas de pedra ou xisto.

(Lugar de) MALADAS (Riobarba)
Posiblemente signifique "(terras) maladas", alugadas a "malados". O termo "malados" é un sinónimo medieval de "colonos, servos", no sentido específico de "homes libres que traballaban en terra allea".
Nese sentido, Boullón Agrelo menciona o alcume "Malada", atestado en 1165, e asócialle o significado de 'individuo que está en situación de dependencia con respecto a outro', seguindo a D. Kremer (cf. p.293 de A. Boullón, 1999. "Antroponimia medieval galega (ss. VII-XII)").
A presenza de "Lugar de" tamén semella corroborar esta hipótese, así como o feito de este lugar figurar atestado en 1305, como "Mallados" (o dobre "l" é só un latinismo): "... in Cabanas in Freixeiro in Maiofrio in Sisto in Peradela et in Mallados ..." (cf. CDMACM = E. Cal, "Colección diplomática medieval do Arquivo da Catedral de Mondoñedo. Transcrición íntegra dos documentos". 1999).
Nun documento de 1309 (CDMACM 72: 104) e noutro de 1347 asinado en Viveiro, rexístrase o nome de "Ferran de Malladas", que correspondería con este topónimo (aquí o dobre "l" non se lería como atualmente, senón apenas "l" simple), ou tamén de outra "Maladas" en Covas (Viveiro).
Está atestado no Catastro de Ensenada para Riobarba (1753), como "Maladas" ao establecer os muíños existentes:
                     .. "otro deuna muela al sitio de Maladas, pertenece in solidum a Juan Pardo de Vivero, vezino de esta Villa" ... 
A pertenza do muíño a unha persoa allea ao lugar parece apuntar tamén ao réxime de alugamento dese lugar.

Tampouco podemos descartar unha orixe prerromana, derivado da raíz indoeuropea *mel- 'saír, elevación, curvatura, ribeira', indicando unha 'ribeira, costa'. Esta é a interpretación, por exemplo de F. Villar (cf. p. 57 de F. Villar, "Vascos, celtas e indoeuropeos. Genes y lenguas" ), que o relaciona coa familia de topónimos con base en *mal-, que deriva da indicada raíz indoeuropea *mel-.

Para máis detalles sobre posibles orixes de topónimos como "Malata", "Malates", "Malados" e similares, pódese atopar no blog Pena da Cataverna.


As MANGAS (Riobarba)
Derivado do latín manica 'manga', prenda de vestir. Metaforicamente, alude a unha faixa do terreo, peza alongada de prado ou de terra de labor, que sai do corpo máis central da paraxe e que se introduce noutro. Considerando o anterior, e a situación do lugar, posiblemente neste caso "As Mangas" aludisen a zonas cultivadas alongadas e rodeadas de monte.
É un topónimo relativamente frecuente, atopamos p. ex. outro en Piñeira (Ribadeo).

MANXOFRÍO (Cabanas)
Do latín mansio frigidus, unha pousada de estrada deshabitada. Podería indicar, por tanto, o paso dunha antiga vía romana.
En calquer caso, xa figura atestado en 1305, como "Maiofrio" : "... in Cabanas in Freixeiro in Maiofrio in Sisto in Peradela et in Mallados ..." (cf. CDMACM = E. Cal, " Colección diplomática medieval do Arquivo da Catedral de Mondoñedo. Transcrición íntegra dos documentos". 1999).
No censo de Pecheros de 1528 aparece novamente, xa coa forma "Majofrio", o mesmo que en 1847, no "Diccionario" de Madoz", e igualmente no 1879 no censo electoral. A evolución sería de Maxofrío (ou talvez /maixofrío/) para Manxofrío parece por tanto que non foi antes dos finais do século XIX.

Rexístranse varios lugares e parroquias en Galiza co nome "Meixonfrío": en Couzadoiro (Ortigueira), no concello lugués de Taboada, en Carballedo, en Coirós, en Lousame, en Ordes, en Taboada. En Vieiro existe "Meixofrío".

Encóntranse en Portugal lugares coa denominacion Mejamfrio, e coa mesma orixe; así o albergue instituído na "Carta de Couto e Foral de S. Pedro de Osseloa", en Novembro de 1117, é chamada Mejamfrio (cf. nota páx. 9 de A. C. do Amaral, "Memória V. Para a História da legislação e Costumes de Portugal"), e Miguel de Oliveira informa (cf. p. 26 do artigo citado) que Albergaria-o-Velha era chamada en antigos documentos Albergarie veteris de Meigonfrio (neste caso, o "g" indica o son fricativo, similar ao do "j" no portugués actual).

É importante indicar que os romanos distinguían, en canto a pousadas nas estradas, entre as mansiones 'albergues', as mutationes 'mudas, postas' e as stationes 'estacións', alén dos apeadeiros e dos marcos miliarios.
Convén tamén notar a normalidade da evolución de mansionem > *masione : o mesmo ocorreu en moitos outros casos de nasal diante de "s", así mensa>mesa, mensis>mes, mensura > mesura, etc.

Como referencias atopamos: boletim aveiro, libro , Corpus lingüístico da Galicia medieval.

Lugar de MARCOS (As Negradas)
Este lugar tomou este nome por ter pertencido a Marcos Paz (testemuño recollido oralmente). Este Marcos Paz probablemente corresponda coa persoa partícipe en 1752 na realización do cadastro de Ensenada para As Negradas, un dos dous peritos nomeados polo "común" (o pobo).

MONTE DE INSUA (As Negradas)
Ver "A Insua". Nesta caso, o apelativo "insua" refire a unha península formada polo río Sor.

MONTEMEAO
(Riobarba)
Composto de "Monte Meao". O termo meao era a forma medieval por "mediano, do medio". Por tanto, este topónimo indica "monte do medio", pola súa situación.

MORÁS (San Román)
MOREIRAS (San Román)
O lugar de Moreiras  aparece  xa atestado no 1545 nun "apeo" do Mosteiro da Coalleira (cf. E. Cal, 1983. "El monasterio de san Miguel de la Isla de la Colleira"). 

Para os topónimos Morás e Moreiras a interpretación máis común é que remitan a un "conxunto de moreiras".
Segundo Navaza, "Morás" trataríase dun fitotopónimo, o plural de "moral", lugar onde abundan as moras. O mesmo indica para "Moreiras" (cf. G. Navaza, "Fitotoponimia galegaaquí).
Aínda que menos probable, outra hipótese é a da orixe na raíz hidronímica indoeuropea  *mar- / *mor- 'auga detida', ou tamén a raíz prerromana *mor(r)- , relativo a "pedra", de orixe talvez preindoeuropea, tal como ocorre coa palabra "morea".  De feito o
 propio Navaza recoñece que non pode garantir que todos estes topónimos teñan valor fitonímico.

Para o caso de "Morás", cabe unha interpretación alternativa é a de *(uilla) Mauranes, uilla de Mauro (coa forma en xenitivo) remitindo ao nome do antigo posesor da uilla (granxa, explotación agrícola), así o interpreta Miguel Costa (cf. Frornarea).

Con todo, cremos que a existencia dos dous topónimos na mesma parroquia parece indicar unha orixe común, que non sería outra máis que a de fitotopónimo.
É un topónimo relativamente frecuente, atopámolo tamén na Vila de Bares, así como outra entidade de poboación deste nome en Ortigueira e mais outra en Foz.

O MORGALLÓN (As Negradas)
O topónimo "Morgallón" é frecuente en Galiza e ten probablemente unha orixe prelatina.

Podería estar relacionado con "morgallo" ou "murgallo" 'restos de leña ou outros materiais', aínda que non semella probábel.
Tamén cremos rexeitable que derive da acepción de "mergullón" (ave palmípeda) que rexistra o dicionario. Se fose un derivado directo de "mergullar", tampouco tería sentido chamarlle a un topónimo polo nome de acción, igualmente tampouco non hai "O Chapuzón" nin ningún similar, e menos aínda coa frecuencia deste topónimo. Como alcume repítense as formas similares na toponimia galega como para encaixar isto.

Toda vez que non atopamos encaixe en orixe latina, podemos asignarlle orixe prelatina, máis aínda se temos en conta que o sufixo -ón corresponde en moitos casos coa fixación de voces prerromanas (cf. e.g. F. Villar aquí).

Dese modo, poderíamos pensar nas raíces indoeuropeas *meregh 'empapar, orballo' ou *mereg 'borde, fronteira' (cf. Pokorny IEW 738), entre outras. 
A hipótese *mereg 'borde, fronteira' semellaría máis probable por ter correspondencia no céltico *morg, aínda que non parece haber outros nomes derivados desta raíz que parezan confirmar a súa presenza no noso territorio. En canto á raíz indicada *meregh 'empapar, orballo', seméllanos máis coherente coa localización dos varios "O Morgallón" existentes na xeografía galega:
  • Este lugar d'O Morgallón, nas Negradas, está situado nun outeiro desde o cal se divisan os meandros do río Sor e unha boa parte da ría do Barqueiro.Ver localización aquí.  
  • Existe outro "Morgallón" en Fazouro cunha situación similar, nun outeiro desde os que se divisa o remansos finais do río. Cf. aquí.  
  • Existe tamén, uns "montes do Morgallón" do Valadouro, outro nas Neves (Pontevedra) e outro no concello da Coruña.
Alternativamente, o termo "Morgallón" podería estar relacionado coa raíz prerromana *mor(r)- , relativo a "pedra", referidos como de orixe preindoeuropea, tal como ocorre coa palabra "morea". Existe un "Cueto del Mogro" en Cantabria, cunha situación bastante análoga ("es un pequeño monte de forma cónica, muy visible e identificable por su silueta en la llanura por donde discurren los meandros de la Ría.."). Para este "Mogro" postúlase esa orixe no radical *mor-iko Cf. aquí.
Porén, a localización do topónimo "Os Morgallós", nun lugar chao do concello da Pastoriza, parece desbotar as hipóteses anteriores prelatinas.

É importante remarcar tamén a posible relación etimolóxica cos topónimos "Morgal" en Salas, Asturias, e "Morgovejo" en León, documentado "Mogrovelio"en 921 (cf. ). Así mesmo, indicar a existencia dos topónimos "O Morgullón" nos concellos de Ribadeo e de Trabada.

MOSENDE (Mosende)
O termo "Mosende" deriva da forma en xenitivo dun antropónimo de orixe xermánica. Neste caso, o antropónimo exacto é complexo de dirimir por falta de documentación. Unha posíbel orixe sería de Manosindus, nunha *(uilla) Manosindi, forma en xenitivo de Manosindus, nome de orixe xermánica que refire ao antigo posesor ou fundador da uilla altomedieval (granxa, explotación agrícola, casal). Alternativamente, o nome orixinario puido ser Madosindi, de Madosindus, aínda que non inflúe no resto da análise presentada.
É importante notar a pronuncia /mòsende/ con "o" aberto, que cofirma a evolución Manosindi > Mãosende > Moosende > Mosende. 

No século XVIII atopamos a localidade xa atestada como "Mosénde" (cf. "Nomenclator o Diccionario de las ciudades, villas, lugares, aldeas, granjas, cotos redondos, cortijos...", 1789).
O Nomenclator rexistra outro Mosende no concello de Ourol.

O MOSTEIRO (As Negradas)
De "monasterium", indicando a antiga presenza dun convento. En efecto, no Mosteiro houbo un convento feminino na Idade Media. Tal como figura atestado, a súa última priora foi María Vizosa, a comezos do século XVI.
Este núcleo de poboación aparece documentado no século XVII, con este nome, como parte das posesións dos dominios territoriais do Priorado de San Miguel das Negradas, entón xa pertencente ao convento de San Paio de Antealtares (Santiago). Cf. Concepción Burgo. "Un dominio monástico mindoniense: el Priorato de San Miguel de las Negradas en la Edad Moderna", in "Estudios mindonienses" Nº. 2, 1986.

Os NAVALLOS (Riobarba)
Topónimo derivado de "nava", 'val, chaeira rodeada de montes'., 'ugar pantanoso'. É unha formación análoga á do topónimo "Os Covallos", que deriva de "cova". Este apelativo aínda fica vivo en portugués, na zona de Trás-os-Montes, onde "navalho" é un "pedaço de terreno húmido entre as searas que se não cultiva para que dê erva" (cf. aquí). Formacións da mesma orixe atopamos n
o portugués navalhão, o salmantino navazo 'valle pantanoso' e mais no aragonés navajo "balsa para el ganado". Da mesma raíz, ademais da indicada Nava, temos Navia (co cognado portugués Neiva) e Navaza.
En resumo, Os Navallos deben remitir a lugar no que, pola súa orografía, quedaban encharcados con facilidade.
É un topónimo frecuente en Galiza, así na Mariña están documentados outro "O Navallo" en Mañón e en Barreiros, e un "O Nabarego" en Mosende.

AS NEGRADAS (As Negradas)
O topónimo fai referencia á cor negra, probablemente a "as (terras) negradas", "as terras ennegrecidas", sexa por actividades de roza (terreo de monte, que era rozado e queimado para despois sementar trigo ou centeo), sexa pola calidade da terra, ou aínda de árbores.
É un caso similar ao dos topónimos "As Negrais" (Samos), ou da homónima "San Vicenzo das Negradas" (Guitiriz).

O primeiro documento no que a atopamos mencionada data do 1433 (cf. Corpus Xelmirez), xa co nome actual de "San Miguel das Negradas". 

No censo de Pecheros de 1528 aparece mencionado coa forma "Santa Marina e San Miguel de las Negradas". A mención "Santa Mariña" refire ao nome tradicional do actual núcleo de San Roque (ver entrada "San Roque"), pertencente á mesma parroquia actualmente. Pouco despois aparece tamén atestado no 1545 nun "apeo" do Mosteiro da Coalleira (cf. E. Cal, 1983. "El monasterio de san Miguel de la isla de la Colleira"). No século XVIII atopamos novamente a localidade atestada como "Negrádas" (cf. "Nomenclator o Diccionario de las ciudades, villas, lugares, aldeas, granjas, cotos redondos, cortijos...", 1789).

Infelizmente, a forma oficial actual "Negradas" é errónea, por non manter o artigo, presente na fala, habendo documentación atestada suficiente que demostra que sempre foi "As Negradas".

NOCHE (As Negradas)
O nome vén de (uilla) Nausti(i), forma en xenitivo de Naustus ou Naustius, o nome do antigo posesor da uilla ("granxa, explotación agrícola"). Esta interpretación deste topónimo foi xa dada por Piel e Kremer (Cf. J. Piel e D. Kremer, "Hispano-gotisches namenbuch". 1976). A raíz Naust- é aínda opaca canto á súa orixe e significado (cf. Piel, mesma cita).
O nome Naustus está rexistrado en Galiza (cf. aquí), e como topónimo existe outro "Noche" en Vilalba.

Este núcleo de poboación aparece documentado no século XVII, con este nome, como parte das posesións dos dominios territoriais do Priorado de San Miguel das Negradas, entón xa pertencente ao convento de San Paio de Antealtares (Santiago). Cf. Concepción Burgo. "Un dominio monástico mindoniense: el Priorato de San Miguel de las Negradas en la Edad Moderna", in "Estudios mindonienses." Nº. 2, 1986.

A PALLAZA (Suegos)
Este topónimo indica que nesa poboación houbo unha casa pallaza (con teito de palla), ou que tivo a orixe nunha casa pallaza.
Ao ser un topónimo, parece indicarnos que, cando se comezou a chamar así, o teito de palla xa non era o máis común. O teito de palla precisaba ser renovado cada 15 anos, con palla nova de centeo (un grosor duns 40cm, cf. aquí).
Tamén está documentado en Portugal (1524) "moradas palhaças', construcións telladas con palla. Cf. aquí.
Outros topónimos relacionados serían "Colmaça" ‘casa tellada con colmo (palla longa do centeo)’, "Bergaço" ‘construción feita con varas (trenzadas)’, do latín virga, "Taboaço" ‘construción feita con táboas’, etc.

A PARDIÑEIRA (Riobarba, e microtopónimos en Mosende, nas Negradas e en San Román)
A interpretación deste topónimo ofrece varias posibilidades:
1) O mesmo que "pardiñeiro": "casa arruinada e destartalada" (cf. DdD). En portugués existe pardieiro, co mesmo significado que "pardiñeiro".
2) Sendo "pardiña" unha devesa ou chousa (cf. dicionario), entón "pardiñeira" significaría "lugar de chousas, de campos valados".
3) Terra parda

Hai "Pardiñeiras" por toda a Galiza. En Bares hai tamén un "A Pardiñeira", en Covas atópanse "Os Pardiñás", en Muras tamén se rexistra o topónimo pardiñas. En Laxe tamén se rexistra "pardiñas", e nese caso hai quen aponta á acepción de "devesa".
O PAZO DO PEREIRO (San Román)
O lugar d'O Pazo xa aparece  atestado no 1545, unha "Voz do Paacio" nun "apeo" do Mosteiro da Coalleira (cf. E. Cal, 1983. "El monasterio de san Miguel de la isla de la Colleira"). 
O termo "pazo" derívase do latín palatium, e xa na Alta Idade Media a forma paaço tomou esta acepción actual de "casa señorial", edificación de residencia de familia nobre. Unha referencia medieval a un pazo non debe entenderse como un pazo na actualidade, senón que remitiría simplemente á casa do señor, de boa feitura, probablemente de cantería, de dous andares e cuberta de tella ou lousa, en contraste coas demais casas que serían de planta baixa e cubertas de palla.

O PEÓN (Suegos)
Este lugar figura atestado como Peon no censo electoral de 1879.
O topónimo probablemente aluda á profesión, ao alcume ou apelido do fundador ou posesor do lugar. Como apelido, xa figura atestado no século XIII (cf. L. Méndez. "Os sobrenomes nos apelidos"). 
A interpretación concreta dependerá da súa antigüidade: se for de hai un século pode aludir a alguén que traballou de peón camiñeiro, mentres que se for medieval aludirá a alguén co oficio de "soldado pedestre", xa que este nome figura xa como nome de profesión no galego medieval (cf. DDGM).

PIÑEIRO (O Vicedo)
O nome deste núcleo de poboación deriva dun fitónimo, indicando a existencia da árbore deste nome. Tal como ocorre neste caso, na toponimia é frecuente atopar este nome en singular, o cal pode aludir a un piñeiro illado que constituía unha referencia no territorio, nalgúns casos como linde. 
Tal como indica Gonzalo Navaza, resulta curioso o feito de ser moito máis frecuente  como topónimo a forma simple, Piñeiro, que as formas en plural, Piñeiros, ou as colectivas,. Parece ser que a explicación é que esta  árbore se estendeu tardiamente en Galiza, sobre todo desde o século XVIII, e que ata entón
soamente existían exemplares illados.
Este lugar xa está documentado no ano 1099  co actual nome, escrito "Pineiro" (cf. E. Cal, 1983. "El monasterio de san Miguel de la Isla de la Colleira").

PONTIDE (Suegos)
Podería provir dun *Pontem Titi 'ponte de Titus', e de feito esta é a interpretación tradicional que se fai para este topónimo. 

O POUSADOIRO (As Negradas)
A voz pousadoiro designa o lugar que quedaba á fin ou remate dunha subida, onde naturalmente o camiñante descarga e pousa o seu peso e carga.  Esta definición xa vén recollida para o portugués antigo (cf. s.v. "pousadouro", in Viterbo, "Elucidário", 1798).
Asimesmo, designa o poio ou similar onde se acostumaba pousar a carga transportada ás costas. 

PRADAEDO (San Román -lugar da Fradaría)
Este lugar xa está documentado no ano 1099  co actual nome (cf. E. Cal, 1983. "El monasterio de san Miguel de la Isla de la Colleira").
O nome remite a un lugar no que abundan os "pradairos",  árbore caducifolia do xénero acer, común en Galiza. Alude, xa que logo, á vexetación existente cando se fundou este lugar.
A orixe etimolóxica é nunha forma platanetum. Así, para o caso de Pradeda (Baleira), N. Ares indica as formas Plataneta no 897, Pradaneda en 1166, Plataneda en 1225, Pradeeda en 1258, e xa Pradaeda en 1260 (cf. N. Ares, "Toponimia de Baleira", in "Lucensia" núm. 37, 2008).

A REDONDA (As Negradas)
O termo "redonda", alén do seu significado obvio, Martínez Lema indica o uso adicional en galego co significado "zona ou territorio delimitado, que depende e se relaciona cunha poboación, pero que se encontra afastada do centro". Por tanto, neste caso sería sinónimo de alfoz, arrabalde ou barrio, entre outros. Cf. P. Martínez (2010) aquí.

E. Rivas rexistra o seu significado como"zona de terreno delimitado y su documento de apeo con deslindes y demás particulares". Neste caso, consideramos que se trataría desta acepción.
En definitiva, os termos "redondo" e "redonda", como topónimo, indicarían ben a forma do terreo ou ben a súa condición de cercado ou valado, ou constituínte dun couto. 

Concretamente, o topónimo que nos ocupa, un núcleo de poboación,  aparece documentado no século XVII con este nome, como parte das posesións dos dominios territoriais do Priorado de San Miguel das Negradas, entón xa pertencente ao convento de San Paio de Antealtares (Santiago). Cf. p. 178 de Concepción Burgo. "Un dominio monástico mindoniense: el Priorato de San Miguel de las Negradas en la Edad Moderna", in "Estudios mindonienses." Nº. 2, 1986.

O REGO DOS BOIS (Riobarba)
O termo "boi" neste topónimo pode provir ben do significado obvio, pero alternativamente podería ter unha orixe moi distinta, dunha raíz prelatina *boi-, "rocha, pedra", co cal significaría "rego das pedras".


Autores como J. M. Piel identifican os relativamente frecuentes topónimos "Boi" co animal do mesmo nome. No entanto, pode tratarse dunha homonimia, e tratarse dunha raíz prelatina; de feito, moitas veces na toponimia galega os topónimos boi son relacionados con penas e rochedos ou penas (A Pena dos Bois, Boi Louro, Boi Pardo, Pedra de Boi, Serra do Boi). Se for este o caso, aludiría á situación ao pé dun penedo.
Dada esta homonimia, é dificil separar as alusións zoonímicas das litonímicas. Hai casos complexos de distinguir isoladamente, así  as "Pena dos Bois" existentes en Muras e nas Negradas poden tanto aludir á forma das penas, como tamén a unha tautoloxía na cal "Bois"  teña unha orixe litonímica.
Nalgúns casos, a alusión zoonímica é improbable, a non ser que fose metaforicamente pola forma dos penedos, como pode ser no caso do cantil do "Porto dos Bois" en Portocelo ou do con "Os Bois" en Foz, ou de puntas costeiras como "Os Bois" de Cariño.
Por outro lado, hai casos como "O Chao dos Bois" e "O Campo dos Bois" que semellan aludiren a un lugar onde se reunirían estes animais domésticos, para pastar ou para outras actividades.

Está atestado no Catastro de Ensenada para Riobarba (1753), ao establecer os muíños existentes:
                          .. "uno de una muela al sitio do rego do Bois" ... (sic)

REGAEDO (San Román do Vale -lugar do Vilar)
Derivado de "rego", co sufixo abundancial -edo. Indica, por tanto, un lugar onde abundan os regos (con "e" aberto).
Existe o topónimo análogo "O REGAL" en Riobarba.

O REGAL (Riobarba)
Derivado de "rego", co sufixo abundancial. Remite, por tanto, a un lugar onde abundan os regos (con "e" aberto). Esta interpretación parece reforzarse coa existencia do topónimo "Regaedo" en San Román, completamente análogo, coa única diferencia dun sufixo abundancial distinto.
Cremos improbábel a orixe por veces proposta de *(uilla) Ricarii, forma en xenitivo de Ricarius. O feito de o topónimo levar o artigo diante é unha boa razón. No entanto, existe como apelido.

Os REIS (Cabanas)
Os REISES (Cabanas)
Aínda que o Nomenclator oficial recolle este núcleo de poboación como "Os Reis", o nome real, historicamente así chamado, é Os Reises, moi probablemente remitindo a unha familia de apelido "Rei", que sería o antigo posesor ou fundador deste núcleo de poboación.
Indica Antón Palacios:
a enquisa de campo indícanos que, en realidade, o lugar do Vicedo se chama Os Reises, cun plural hipercaracterizado que a comisión de Toponimia (21/3/2014) aprobou para substituí-lo que agora figura no NG." (cf. A. Palacio, 2017. "Antropónimos en topónimos galegos", in Verba 75).

O Nomenclator rexistra outro Os Reis en Fazouro (Foz).

RIOBARBA (Riobarba)
Este topónimo ten a orixe no sintagma "Río Barba", no cal "Barba" é unha hidrónimo de orixe prelatina. O filólogo Edelmiro 
Bascuas, na súa análese deste topónimo concreto, indica a posibilidade de que a orixe sería no regato que actualmente segue a chamarse "Regato de Río Barba" (cf. p. 76 de E. Bascuas, 2014. "Novos estudos de hidronimia paleoeuropea galega").

Este hidrónimo Barba proviría dun anterior Barva, a partir do radical *barw-, derivado da raíz indoeuropea *bher 'ferver, bulir, manancial'. Esta raíz hidronímica barb- é frecuente na toponimia galega. Así, por exemplo, atopamos na prov. de Lugo "Reibarba" (Folgoso do Courel), "fonte de Barbas" (Foz), Rego de Barbadelo (Sarria). Na prov. da Coruña, Río das Barbelas (Cerdido, Moeche), Barbos (Ortigueira), Rio Barboso (Laracha), Ponte da Barbela (A Capela), O Barbanza, Barbaín, Barbazán, As Barbelas, Prado da Barburiña. En Ourense. Barbantes, A Regada da Bárbora, O Barbañicas. Na prov. de Pontevedra Río Barbeira.

O topónimo "Riobarba" rexístrase xa en 1488, na doación de "San Payo de Riobarba" para a Guerra de Granada.

Por outra banda, preto de Riobarba existe o "Monte de Fernanbarba",  remitindo ao nome persoal "Fernán Barba". Tanto o nome "Fernán" como o apelido "Barba" están documentados no medioevo alén deste topónimo.

No século XVIII atopámolo atestado como "Riobarba" no Catastro de Ensenada de 1753. Nos finais do séc XVIII aparece como "Rio Barba" (cf. "Nomenclator o Diccionario de las ciudades, villas, lugares, aldeas, granjas, cotos redondos, cortijos...", 1789).

RUÑO (O Vicedo)
Este lugar está documentado no ano 1099:
 ... "casaes que e en Runio"... (cf. E. Cal, 1983. "El monasterio de san Miguel de la Isla de la Colleira").

O dicionario Estraviz dá dúas acepcións en galego para "ruño":  "Agrupação pequena de casas". "Bosque muito tupido". Calquera das dúas acepcións, que non se conservan na fala da zona actualmente, encaixaría cun topónimo. Porén, o topónimo "Ruñeiro" no Grove volve máis improbable calquera desas dúas acepcións.
Alternativamente, podería provir dun hidrónimo de orixe prerromana *Runyo, cun significado próximo ao de "regato", "corrente de auga".
A relación do tema hidronímico *ur- coa raíz indoeuropea *re- 'moverse, fluír' foi amplamente estudada por E. Bascuas (cf. $42.4 de E. Bascuas "Estudios de hidronimia paleoeuropea gallega"), e estaría relacionado con nomes tais como o gótico runs 'corrente de auga'.
Entre os topónimos relacionados figuran unha terras chamadas "Ruño" en Candamil (Xermade), os "Montes da Ruña" (A Coruña), así como "Ruñeiro" no Grove. Este último, ao conter o sufixo -eiro de orixe latina, parece indicarnos que o uso do apelativo "ruño" se mantivo no romance.

SACIDO (O Vicedo)
Este lugar está documentado no ano 1099 como "villa que chaman Sazido" (cf. E. Cal, 1983. "El monasterio de san Miguel de la Isla de la Colleira").
O topónimo deriva do latín tardío salicetu, referindo a un lugar onde abundan os salgueiros.  Remítenos, xa que logo, á vexetación existente cando se fundou este lugar. É un topónimo relativamente frecuente, así, por exemplo, hai outro Sacido en Covas (Viveiro), ou Salcedo en Covelas (Ribadeo).
Este núcleo de poboación do Vicedo aparece documentado no século XVII, como parte das posesións dos dominios territoriais do Priorado de San Miguel das Negradas, entón xa pertencente ao convento de San Paio de Antealtares (Santiago). Cf. p. 178 de Concepción Burgo. "Un dominio monástico mindoniense: el Priorato de San Miguel de las Negradas en la Edad Moderna", in "Estudios mindonienses." Nº. 2, 1986 (aínda que na transcrición dada por C. Burgo figure erroneamente como "Savido", cremos que se trata simplemente dun erro de lectura ou do copista).

SALGUEIROS (As Negradas)
A súa orixe neste caso, recollida oralmente e aparemente documentada, é de "lugar dos Alugueiros", que por etimoloxia popular derivaría para "Lugar de Salgueiros".
De confirmarse documentalmente, o topónimo *"(O lugar dos) Alugueiros" referiría a un ou varios casais alugados.

A SANGA (Riobarba)
Este lugar está atestado no 1753 no Catastro de Ensenada para Cabanas, ao indicar os muíños da freguesía:
         ... " al sitio da Zanga"...

O significado do topónimo é incerto. A presenza do artigo parece indicar a orixe nun apelativo, aínda que non figure no dicionario galego. Podería ser o mesmo que o homónimo "sanga" en portugués, "arroio pequeno, ou pántano". No entanto, algúns autores asígnanlle a ese unha orixe no castelán zanja (cf. A. Ferreira, "Novo dicionário da língua portuguesa". 1986), o cal non é o caso do topónimo que estamos a analizar.
Alernativamente, podería provir dun hidrónimo paleoeuropeo, tendo en conta que o mesmo sufixo -anga aparece en topónimos como "Malanga" (que formaría parte da serie Malantes, Malaña, etc), "Aranga" (que formaría parte da serie Arantes, Aranza, etc), "Laranga" (xunto con Laraño, Laraxe, etc). En concreto, podería ter relación coa raíz indoeuropea *sengw- 'fallen, sinken' (cf. IEW 906).

Tamén neste sentido poderíamos hipotetizar unha orixe nun *Alesanika, cun falso corte de *Asanga > A Sanga, o mesmo que ocorreu co topónimo "As Anzas" (Ribadeo), atestado como Alesancia no ano 969. Porén, existe un "Sangas" en Soba (Cantabria), que parece desbotar esta hipótese.

Existe outro "A Sanga" en Mañón, así como "As Sangas", un terreo en encosta, no concello da Capela.

SAN ROMÁN DO VALE (San Román de Vale)
Históricamente, o nome desta parroquia ten sido "San Romao". Así, en 1435 está documentado "... et Sant Romao de Vale et Sant Estevoo de Vale et San Miguel das Negradas ..". 

Nos finais do século XVI segue aparecendo como "S. Romao de Vale" (cf. T. Gomez, 1829. "Censo de población de las provincias y partidos de la Corona de Castilla en el siglo XVI").
A actual denominación "Román" é, sen dúbida, por influxo do castelán: na Mariña lucense o sufixo latino -anu evoluíu desnasalizándose para "-ao" (pronunciado en ditongo), así os exemplos "chao", "mao", "irmao".

SAN ROQUE
(As Negradas)
O nome deste núcleo de poboación alude á capela con advocación a este santo situada neste lugar.
O nome que tivo previamente foi "Santa Mariña", referido á capela que houbo previamente nos terreos chamados A Ermida (recollemos ademais o testemuño oral de esa capela ter ouvido de estar situada nese lugar). 

Está atestada como "Santa Marina", no "Censo de pecheros" de 1528, onde se cita a "Santa Marina e San Miguel de las Negradas". En 1866 aínda figura como "Santa Marina"(cf. "Itinerario descriptivo militar de España", 1866), pero no 1879 figura como San Roque no censo electoral (cf. GALICIANA).

Específicamente, o lugar onde se sitúa a capela de San Roque foi chamado "lugar do Pazo" ("do Paço"), por ter existido un pazo, do cal foi dono nun tempo Gomes Peres das Mariñas - quen chegou a ser capitán xeneral das illas Filipinas nos tempos de Filipe II.

SERANTES (O Vicedo)

Este lugar figura atestado con este nome no 1849, no Dicionario de Madoz, onde se indica que daquela vivían 12 persoas nesta poboación. Figura como SARANTES no censo electoral de 1879, conservando a grafía correcta etimoloxicamente, tal como veremos seguidamente.

Este topónimo, relativamente frecuente en Galiza e Asturias, é interpretado por Boullón Agrelo como con orixe na base celta *sar- 'auga', presente no nome dos ríos Sar e Sarela, ou no topónimo "Sarria"; a terminación compártea con outros topónimos como Arantes, Barbantes, Barrantes, Cervantes, Cesantes. Indica ademais a posible relación con nomes étnicos prerromanos. Significaría, xa que logo, 'habitantes do río, da ribeira ou da lagoa' (cf. A. Boullón, 1999. "Antroponimia medieval galega (ss. VII-XII)").

Outros autores, como  G. Hermo, identifícano como un hidrónimo de orixe paleoeuropea, a partir da raíz indoeuropea *ser- 'movimento, fluxo', e daí, *ser-anti 'fluínte, corrente'. Gonzalo Hermo realiza un estudo onde aborda a análise etimolóxica dos topónimos de base Sarand- (Sarandeses, Sarandín, Sarandón e Sarandós) e Serant- (Serantellos e Serantes). Cf. aquí.

Este Serantes do Vicedo é moi interesante para a interpretación do topónimo, xa que ao estar lonxe de ríos e regatos, coido que non se referiría a "habitantes da veiga do río", en xenérico, senón máis ben a "poboadores oriúndos da veiga do río Sar", posiblemente o Sar chamado máis frecuentemente "río Esteiro", na viciña parroquia de Mogor (Mañón). Ver "un novo río SAR e as súas implicacions" para máis detalles.

OS SIRGOS (Riobarba)
Aínda que unhas veces se teña escrito como "Os Hirgos", o máis probable é que sexa "Os Sirgos", e que aluda á produción de seda
, á artesanía téxtil da seda.
En efecto, o apelativo "sirgo" é sinónimo de seda, e deriva do latín SERICUM.

 A artesanía téxtil da seda estaba moi difundida na Idade Media. Nas Cantigas de Santa María menciónase:
         ... en Estremadura, en Segovia, u morar hua dona soya, que muito sirgo criar en ssa casa fazia ..

Podería referenciar, xa que logo, a un lugar onde se producía seda, ou incluso ao regato onde se acostumaba mollar a seda antes de fiala (había que mollala antes de fiala).

En Rúa (Cervo) atopamos o "Pico do Xirgo" que, talvez, aluda tamén ao sirgo (a palatalización sirgo>xirgo non sería estraña no galego). O Nomenclator recolle, ademais unha "A Silgada" nas Grañas do Sor, outra en Gomesende, así como As Silgadas en Caldas de Reis, e asimesmo a freguesía de Sirgueiros (O Incio), e asimesmo a freguesía de Sirgueiros (O Incio).

O SISTO (Cabanas, San Román)
Os topónimos Sisto, Sistelo, Sistelín e similares derivan con moita probilidade do latín sistere ‘colocar, establecer’, e terían un significado de "corte para o gando", en relación a lugares de pasto. 

Podemos descartar a interpretación tradicional como referencia a un antropónimo, tal como o latino Sextus ou Sixtus:dada a gran frecuencia dos topónimos  "Sisto", "Sistelos",  "Sistelo", "Sistelín" é totalmente improbable que se dese tal frecuencia de lugares con nome de tal posesor para un nome "Sistus" tan pouco atestado.

Por outra banda, García Arias interpreta os asturianos "Sesto" e "Sestelo" como que "parece" posible a orixe en sextellus, relativo ao reparto de terras a sextos (cf. aquí). Desta opinión foi tamén Isidoro Millán , que indica que estes repartos ocorrerían na época sueva. Cf. I. Millán, "Toponimia del concejo de Pontedeume y cartas reales de su puebla y alfoz". 1987. Porén, a evolución de "sextu" para "sisto", coa palatalización do "e" en "i", sería tal anomalía na evolución do galego que nos leva a rexeitar de pleno esta hipótese.

Como curiosidade, indicar que, de ser certa a interpretación de "corte para o gado", tería un significado análogo ao asignado para o topónimos "Busto", "Bustelo".

preposición SU- (varios)
O prefixo "su", do latín sub, é interpretado como "debaixo de". Para sermos precisos, debe entenderse como "ao pé de" (="pola parte de baixo de", "debaixo e pegado a "). Cf. J. Gª Sánchez. "El elemento 'sub' (>so) en toponimia. Reconsideración de su valor. Jairo"

SUASBARRAS (San Román)
Composto de "Su as Barras" 'ao pé das barras', 'pola parte de baixo das barras'. Ver termo "SU-".
Canto a "barras", tería o significado de "bancos de area na entrada do río", ainda que tamén podería ser "parras, emparrados". Cf. aquí.

SUAVILA (San Román)
"Ao pé da vila" ("pola parte de baixo da vila"). Ver termo "SU-".

SUBARGO (As Negradas, Riobarga)
De "su-bargo", lugar situado ao pé do "bargo". Un "bargo" é unha laxe ou lousa chantada, polo xeral de grandes dimensións. Cunha fileira de bargos faise unha división entre dúas fincas.

SUEGOS (Suegos)
O topónimo "Suegos", documentado xa no século XII como Sancta Maria de Sueuos, indicaría unha orixe nun poboamento por xente de etnia sueva. Concretamente, J. M. 
Piel cre que o topónimo Suevos (varios no noroeste da Coruña e norte de Lugo), 
   ".. podería suxerir a idea de que partes do pobo suevo encontraron aí un refuxio despois da destrución do seu reino no 586" (cf. p. 151, J. M. Piel, 1989. "Estudos de linguística histórica galego-portuguesa").

Os pobo xermánico dos Suevos, que chegou ao noroeste da Península a comezos do século V, 
 estableceu o reino suevo da Gallaecia entre os anos 411 e 585, constituíndo o primeiro reino independente surxido logo da caída do imperio romano. Segundo refire o cronista contemporáneo Paulo Orosio, os suevos integráronse na cultura agraria galega e "deixaron a espada polo arado". 

O cambio de pronuncia Suevos > Suegos ocorreu no século XVIII: no 1703 aínda figura atestado como "Suebos" (cf. aquí, descoñecemos se aínda era esa a pronuncia ou se foi cousa do escriba). No 1789 xa aparece como Suegos (cf. "Nomenclator o Diccionario de las ciudades, villas, lugares, aldeas, granjas, cotos redondos, cortijos...", 1789)
Na xeografía galega existe outra parroquia co mesmo topónimo "Suegos" no concello de Pol, así como tamén outras de nome "Suevos", coa mesma obvia orixe. Cf. detalles explicativos no blog de M. Costa (Cossué).

A TARROEIRA (O Vicedo)
No lugar da Tarroeira, houbo un castro, catalogado desde 2001 e protexido por lei.
Podería ter o mesmo significado de "tarrual", lugar onde abundan os "terróns" ou "tarróns", e provir do latín terronaria. Contodo, é preciso destacar que a maioría dos topónimos "Tarroeira" corresponden con núcleos de poboación. 

Son topónimos posteriores ao século XVI, e non se rexistran na documentación medieval. A súa localización habitual nas ladeiras de montes podería indicar que son núcleos habitados nacidos coa expansión do cultivo do millo, en terras gañadas ao monte. O nome tanto pode facer referencia á constitución do terreo como conter o substantivo común  "tarroeira" como 'casa terrea, choza, casa de pouco valor'.

É preciso ter en conta a coincidencia (ou máis que coincidencia) de varios casos de castros localizados en lugares chamados "Tarroeira", tal como ocorre no Vicedo, en Ortoño (Ames), na Baña, etc. Estas "coincidencias" poderían apuntar a un significado distinto, talvez en relación cunha raíz prerromana *tur- 'altura'.

O TELLADO (Riobarba)
Este lugar está atestado no Catastro de Ensenada para Riobarba (1753), ao establecer os muíños existentes:
                     .. " deuna muela al sitio de Tellado" ... 

O nome "tellado" deriva do baixo latín tegulatu.  O topónimo probablemente deriva do obvio significado de "lugar tellado", do mesmo modo que abundan topónimos como "A Lousada" ou "A Pallaza".
No entanto, "Tellado" é interpretado en xeral como "lugar abandonado e repoboado"; xa os romanos, chamaban tegulata a lugares abandonados, onde ficaban restos de casas. Así, para Nicandro Ares, Tellado aludiría a "un aedificium tegulatum, ou un terreo onde abundarían restos de antigas tegulas” (cf. p. 635 de N. Ares, "Estudos de toponimia galega". Vol I. 2011).

A TELLEIRA (Suegos)
Lugar onde fabricaban tellas, aproveitando as terras barrentas do lugar.
Está atestado no Catastro de Ensenada para Suegos (1753), ao establecer os límites da freguesía :
                          .. "se vaja al Riego de Tilleyra siguiendo este seba dar ala fuente de fozellas" ...

A TORRE (Riobarba -lugar do Chao, Suegos)
O termo "torre" nestes topónimos non se refire estritamente a torres, senón a casas fidalgas ou de casas grandes, de labradores ricos.
O lugar pertencente a Suegos aparece atestado como "Lugar da Torre" no 1545 nun "apeo" do Mosteiro da Coelleira (cf. E. Cal, 1983. "El monasterio de san Miguel de la isla de la Colleira"). 

TRISCORNIA (O Vicedo)
Non atopamos ningún atestamento en documentación antiga deste lugar do Vicedo, nin tampouco para a poboación de "Triscornia" existente en Moeche.
Houbo un "Triscornia", un campamento de corentena, na Habana, a onde levavan os inmigrantes, nos comezos do século XX que chegaban á Habana sen cartos, sen contrato de traballo e sen aval dalgún familiar. Cf. aquí.
Este topónimo do Vicedo, e igualmente o de Moeche, deben derivar desa "Triscornia" da Habana, e daríanllo cun carácter xocoso-despectivo, aludindo ao carácter de lugar illado, de confinamento do lugar. En certo modo, análogo á motivación que deu nome a As Alpuxarras (ver "AS ALPUXARRAS").

TROIA (Riobarba)
Este topónimo, da que se rexistran unhas 15 ocorrencias en Galiza, foi analizado polo lingüista E. Bascuas, asignándolle unha orixe prelatina, cun significado aproximado de "construción de madeira".

Por outro lado, pensamos que é probábel que aluda a unha (uilla de) Trudilaremitindo ao nome dun posesor desta uilla altomedieval (=granxa, explotación agrícola, casal). Esta interpretación nosa é consistente coa existencia dos topónimos Troián (forma en xenitivo Trudilani) en Carballo (A Co.) e Troáns (forma en xenitivo Trudilanis) en Cuntis (Po.)

Por outro lado, tal como indicamos, Bascuas derívao dun termo *Trobia de orixe na hidronimia antigoeuropea (e, por tanto, pre-céltica), da raíz indoeuropea *ter "fregar, perfurar". É unha raíz común co apelativo galego "trobo" ("tronco oco, colmea", do paleoeuropeo *trobano). Cf. p. 341 de E. Bascuas "Hidronimia y léxico de origen paleoeuropeo en Galicia". 2006.
Bascuas rexeita calquer relación deste topónimo co céltico *Turobriga: a evolución de Turobriga > Troia sería anómala, e pretender que esta evolución anómala teña ocorrido nos 15 topónimos deste nome existentes en Galiza e Portugal sería, máis que anómala, un "milagre fonético".

Bascuas rexeita tamén as hipóteses de P. Machado para Troia, en particular a da orixe no nome galo Trogus, via unha forma adxectiva *(uilla) Trogia, indicando a baixa frecuencia desta forma.

Finalmente, é importante destacar a existencia no Corgo e en Palas de Rei do topónimo "Os Troios".

UMEIROS (Mosende)
O mesmo que "ameneiros", "amieiros". 
 Remítenos, xa que logo, á vexetación existente cando se fundou este lugar. É curioso atopalo nesta zona de Galiza onde o termo usado é "ameneiro", e podería indicar unha extensión moito maior desta variante nun pasado. Cf. p. 237 de E. Bascuas "Estudios de hidronimia paleoeuropea gallega".
Alternativamente, este termo deriva do tema paleoeuropeo *umeri, da raíz *weg- "húmedo, que flúe", frecuente en hidrónimos. Cf. p. 257 de E. Bascuas, ibidem.

VALDESUSO (O Vicedo)
Do latín medieval ualle de sursu 'val de riba' (oposto a "val de baixo").
Este lugar está atestado no Catastro de Ensenada para Sto. Estevo de Vale (1752), ao detallar os muíños existentes:
             ... "otro molino arinero al sitio de Bal de suso propio de Salvador da Iglesia y consortes"..

VALDOURIDO (Suegos)
Derivado dun composto "Val de Ourido". Moi probablemente se trate dun hidrónimo de orixe prerromana. En efecto, E. Bascuas analizou este topónimo dentro da serie de hidrónimos derivados da raíz 
indoeuropea *awer- 'fluír', relativa a correntes de auga (cf. pp. 179 de E. Bascuas, 2014. "Novos estudos de hidronimia paleoeuropea galega"). 
Non cremos probable que teña relación co latín aureum 'de ouro, dourado', non se coñece ningunha presenza de ouro que permita supor tal orixe.

O VICEDO (O Vicedo)
O nome deste lugar, actualmente nome de toda a parroquia e do concello, xa aparece mencionado deste modo nun documento de 1099.
A orixe podería estar en vicietu(m), designando un lugar onde abundaría a planta chamada en latín vicia, 'herba da fame', 'ervellaca', dependendo da planta en concreto.
Alternativamente, podería vir de "avicedo" (do latín medieval *aversatu) : xa Sarmiento rexistraba o adxectivo "avizedo" 'lugar sombrío no que non dá o sol", na zona de Valdeorras. Tamén se rexistra no portugués trasmontano avessedo 'lado da montaña virado para o norte'. Cf. aquí.

Análogamente, en León existen "El abecedo": "topónimo muy corriente en el norte de la provincia de León y designa la cara sombría y norteña de nuestros boques" Cf. aquí VV. AA. "Toponimia de la villa de Sabero".  Isto encaixa co lugar do Vicedo orixinario deste topónimo, situado na cara norte da faldra da montaña.

E. Rivas propón, similarmente, a derivación de "(a)vesío". Cf. p. 95, E. Rivas "Natureza, Toponimia e fala", 2007. No entanto, é preciso tomar esta interpretación con reservas: ambos os exemplos citados, tanto o recollidos por Sarmiento como os do portugués son dialectais; de feito, na zona en cuestión non son usados, senón que se usa o "vesío" (dialectal por "avesío").

VILAGUDÍN (San Román)
Este lugar está documentado no ano 1099 :
 "vila que chaman vila Gudin"... Cf. E. Cal, 1983. "El monasterio de san Miguel de la Isla de la Colleira".

Ten orixe nun uilla Gutini, forma en xenitivo de Gutinus, nome do antigo posuidor da uilla (granxa, explotación agrícola). 
É un nome de orixe xermánica, o cal non indica que o posuidor fose desa orixe, xa que estes nomes foron populares na Idade Media.
Hai un Gudín en Xove.
J. Piel indicou unha serie de topónimos Gudín, Vilagudín e os correspondentes portugueses Vilagudim, Godim, que demostra en base a atestación antiga. Cf. p. 387, J. M. Piel "Os nomes germánicos na toponímina portuguesa" in "Boletim de filologia", Tomo III.

O VILAR (Riobarba, San Román)

O VILAR VELLO (San Román)
O termo "vilar" inicialmente indicaba unha explotación agraria situada na estremeira dunha uilla, da cal se vai progresivamente escindindo ou esguizando ata adquirir entidade propia" (Cf. p. 221 de Baliñas Pérez. "Do mito á realidade: a definición social e territorial de Galicia na Alta Idade Media (séculos VIII e IX)").
É moi probábel que na orixe de moitos dos topónimos baseados en "vilar" ou derivados proveñan de significados de carácter máis ben agronímico, máis que de núcleos habitados.

Por outra banda, na actualidade os dicionarios refiren "vilar" a un "casarío", "aldea pequena, lugar pequeno", se ben tamén recollen o termo como "conxunto de terras a labradío, cercadas ou pertencentes a varios donos". Elixio Rivas rexistra en Vilalba a acepción "Conjunto de fincas que siguen los mismos cultivos, polígono de labradíos", e F. J. Rodríguez nesa mesma zona: "heredad grande, que descansa y se aplica a centeno [...], de varios partícipes". Unha acepción de L. Carré, que pasou logo para dicionarios posteriores, foi "Campo en barbeito ou restreva despois de recollido o froito". Cf. aquí.

VILASUSO (O Vicedo)
Do latín uilla sursum 'vila de riba', 'vila no alto' (cf. p. 107 de A. Moralejo, "Toponimia gallega y leonesa". 1977)


VILELA (San Román)
Diminutivo de "vila", usando o antigo sufixo diminutivo -ela. É de notar a antigüidade deste topónimo, pois xa na Idade Media o diminutivo en -iño/-iña substituíu ao antigo en -elo/-ela. Xa que logo, este lugar está poboado desde a Alta Idade Media polo menos.
Este lugar está documentado no ano 1099 :
 ..."et departe con Vilela de San Romao"... Cf. E. Cal, 1983. "El monasterio de san Miguel de la Isla de la Colleira".

XARDÍN (Riobarba, As Negradas)
Posiblemente este topónimo se refira ao significado obvio. Neste sentido, sería probablemente nun sentido metafórico, pois hai moitos topónimos "xardín" localizados en sitios non apropiados para seren un xardín estando lonxe de lugares habitados.


No entanto, algún "Xardín" poida vir de *(uilla/agru) Sardini, a forma en xenitivo de Sardinus, indicando un antigo posesor, con nome de orixe xermánica. O antropónimo Sardinus está rexistrado en Galiza, cf. CODOLGA.


XILLOI (O Vicedo)
Este lugar xa está documentado no ano 1099  como "Geloy" (cf. E. Cal, 1983. "El monasterio de san Miguel de la Isla de la Colleira").
Este topónimo debeu ter orixe nunha (uilla) Uilioi, que faría referencia ao nome do antigo posesor da uilla (granxa, casal, explotación agrícola). A forma Uilioi deriva do xermánico*weljōn 'poder', e leva o frecuente sufixo -oi característico tamén da antroponimia xermánica galega. Esta hipótese, aínda que poida resultar estraña a evolución, está en coherencia con varias series de topónimos que tiveron unha evolución análoga (cf. X. L. González, 2021."O topónimo Ximarás e o seu elenco").
Se for esta a orixe, tería como topónimos "cognados" a Guilloi (Vedra), e talvez tamén a Agrilloi (en Agualada, derivado dun *Agru Uillioi).
Hai outras orixes alternativas, como en (uilla) Silioni, forma en xenitivo de Silio ou *Silione,  antropónimo rexistrado por Kajanto. Igualmente podemos pensar noutros nome de posesor, como as dos cognomes latinos Gillo e Gelius (García Arias indica a atestación medieval dunha uilla Giliones, cf. p. 303 de X. L. García, "Pueblos asturianos. El porqué de sus nombres"). En calquera dos casos, como indicamos, o nome remite a unha uilla medieval, unha granxa ou explotación agrícola.

O XURBAL (As Negradas)
Este lugar está atestado no Catastro de Ensenada para As Negradas (1752), ao referir os límites da freguesía :
      .. "marco que se alla por zima del Lugar de Jurbal de Arriva"...
Está atestado no Catastro de Ensenada para Mosende (1753) o "Marco do Surbal" ao establecer os límites da freguesía:
                     .. "el que sigue a otro Marco llamado do Surbal" ... 
O termo "Xurbal", derivado de "surbal", indica un lugar onde abundan as sorbeiras, árbore do xénero Sorbus.  Remítenos, xa que logo, á vexetación existente cando se fundou este lugar.
Presenta o típico sufixo abundancial, e tería evolucionado, por tanto Surbalem > Surbal > Xurbal, con palatalización do s-, fenómeno relativamente frecuente no galego. Tamén se rexistra o apelido relacionado "Jorveira" en Portugal e no Brasil. En Zamora e León aparece "El Jurbial".
A árbore chámase "sorbeira"en Galiza e sorveira en Portugal. No xénero Sorbus existen varias especies, como o Sorbus torminalis, Sorbus aria e Sorbus domestica.

Os celtas, e os antigos gregos e romanos, xa cultivaban activamente a "sorbus domestica". Ao ser unha árbore froiteira semidomesticada, medra en numerosos bordes de campos de cultivo (cf. J. A. Oria et al. "Botánica forestal del género Sorbus en España").

No Catastro de Ensenada (1752) de Cangas (Foz) atopamos o Coto de Surba, co nome sen palatalizar.
"Xurbal" é tamén o nome dun lugar do concello de Vilalba. Así mesmo, rexístranse os topónimos "Sorbeira" e "Surbeira" no Bierzo e nos Ancares. En Castela rexístrase El Jerbo, El Jerbal e El Surbial.



No hay comentarios:

Publicar un comentario